Вводный курс белорусского языка/Введение
Общие положения
[править]Язык практически идентичен по лексике украинскому, отличия порядка 5—10%, но отличные слова либо тождественны русским (например, горад вместо мiсто), либо обычно понятны по контексту и с украинской точки зрения воспринимаются как местные такие выразительные словечки, не влияющие особо на понимание.
Фонетика часто воспринимается как «похожая на русскую» из-за аканья, но это обманчивое впечатление, кроме аканья, для белорусского характерно яканье, дзеканье и прочие не наблюдающиеся в нормативной русской фонетике явления. На самом деле в области смягчения согласных есть и чисто польские явления, то есть фонетика одним краем походит на русскую, а другим — на польскую. Гласные в безударных слогах могут переходить в А или Я, но они там не редуцируются.
Особенности орфографии
[править]Правописание фонетическое (отражает, например, переход О в А без ударения), и на кириллице, что облегчает изучение языка. Имеются альтернативные латинское и арабское правописание, но в массовом порядке не используются.
Белорусский алфавит имеет буквы I и Ў, не имеет букв Щ, И и Ъ.
Диграфы ДЖ и ДЗ обозначают единые слитные аффрикаты. Ж, ДЖ, Ш, Ч, Р — всегда твердые, например, рабiна, часта.
Д и Т при смягчении переходят в мягкие ДЗ и Ц.
Г фрикативное, как в украинском.
Апостроф употребляется, как русские Ь или Ъ разделительные, то есть обозначает раздельное произношение Е, Я, Ю, Ё и предшествующего согласного: аб’ява.
Ў обозначает неслоговое у: праўда.
З и С смягчаются перед мягкими согласными (сьнег).
Практика
[править]Читайте текст из бевики об истории алфавита, пытайтесь четко произносить гласные в безударных слогах, даже если там и А:
Алфавіт сярэднявечнай кірыліцы (11 ст.) складаўся з 43 літар. У час развіцця беларускай мовы і алфавіту 15 літар былі вынятыя (апошнія 4 — усерасійскай рэформай правапісу 1918). Яшчэ 4 новыя літары былі дададзены, даючы, такім чынам, сучасны выклад з 32 літар.
Новымі літарамі былі:
- Літара «э» ((CYRILLIC) EH) з’явілася ў беларускіх тэкстах у кан. 15 ст.
- Літара «й» ((CYRILLIC) SHORT I) развілася з «и» ((CYRILLIC) I), спалучанай з дыякрытычным знакам, у кан. 16 ст. (параўн. у рускім алфавіце з 1735).
- Літара «ё» ((CYRILLIC) IO) узята з рускага алфавіту ў сяр. 19 ст. (параўн. у рускім алфавіце з 1797).
- Літара «ў» ((CYRILLIC) SHORT U) была прапанавана рускім лінгвістам П. А. Бяссонавым у 1870.
У сучаснай форме, беларускі алфавіт фармальна існуе з моманту афіцыйнага прыняцця граматыкі Б. Тарашкевіча для выкарыстання ў савецкай школьнай сістэме (1922; іначай, з моманту выдання самой граматыкі (1918)). Перад гэтым выкарыстоўваліся некалькі неафіцыйных варыянтаў алфавіту на базе тагач. рускага, з дробнымі ўзаемнымі адрозненнямі.
У 1920-х, асабліва на Беларускай Акадэмічнай Канферэнцыі (1926), прапаноўваліся разнастайныя змяненні ў алфавіце. Найбольш абмяркоўваліся замена «й» на «ј» ((CYRILLIC) JE), і/або замена «е», «ё», «ю», «я» на «је» (або «јє»), «јо», «ју», «ја» (на падабенства сербскага правапісу), адпаведна, і/або замена «ы» на «и» (на падабенства ўкраінскага правапісу), і/або ўвядзенне літары «ґ» і/або ўвядзенне спецыяльных графем ці лігатур для афрыкатных «дж», «дз» і інш. Час ад часу пэўную ўвагу атрымлівалі прапановы ўвядзення лацінскага пісьма (напр., прапанова Жылуновіча на Беларускай Акадэмічнай Канферэнцыі (1926)). Аднак, нішто з гэтага не было ажыццёўлена.
Вядомы беларускі лінгвіст Ян Станкевіч у сваіх пазнейшых працах прапанаваў цалкам іншы выклад алфавіту (гл. таксама: Беларускі лацінскі алфавіт):
Пояснения
[править]літара — буква
апошнія — последние
сучасны — современный
спалучанай — соединенной
прапанавана — предложено
адрозненнямі — отличиями
абмяркоўваліся — обсуждались
працах — работах